Австрали Монголын Эрдэс баялгийн салбарын хамтын ажиллагааны хөтөлбөр АМЕП 2 нь үндэсний болон олон улсын шилдэг эрдэмтэн, мэргэжилтнүүдтэй хамтран ажилладаг. Тэдний боловсруулсан судалгаа, тайланг олон нийтэд илүү хүртээмжтэй болгох үүднээс АМЕП 2 хөтөлбөр эдгээр эрдэмтэн, судлаачтай видео ярилцлага хийж, та бүхэнд цувралаар хүргэж байна. Гурав дахь дугаарт доктор Пиетро Гуж оролцон, Монгол дахь дагалдах элементэд ногдуулах ашигт малтмалын нөөц ашигласны татвар (АМНАТ)-ын талаар хийсэн судалгаагаа танилцуулсан. Та бүхэн дараах холбоосоор орж, видео ярилцлагыг үзээрэй (https://youtu.be/fJSTjYujegU). Монгол орчуулгыг дор хавсаргав.

АМЕП 2 хөтөлбөрийн Харилцааны зөвлөх Б. Уянга: АМЕП 2 хөтөлбөрийн зөвлөхүүдтэй хийдэг ээлжит ярилцлагаар өнөөдөр Баруун Австралийн Их сургуулийн Эрдэс баялгийн эдийн засгийн Профессор, Доктор Пиетро Гуж оролцож байна. Др. Гуж, цаг гарган, ярилцаж байгаад баярлалаа.

Доктор Пиетро Гуж: Баярлалаа. Ярилцлага өгөхдөө таатай байна.

БУ: Та Баруун Австралид ашигт малтмалын нөөц ашигласны татвар буюу АМНАТ-ын бодлогыг гардан хэрэгжүүлж байсан хүн. Та дэлхийн олон орны АМНАТ-ын талаарх хууль эрх зүйн зохицуулалтыг судалсан. Таныг мөн Саудын Арабын Засгийн газарт татварын бодлогоо өөрчлөхөд нь зөвлөж байсан гэж дуулсан. Та өөрийгөө манай үзэгчдэд товч танилцуулаач.
ПГ: Тэгье ээ. Би Баруун Австралийн Уул уурхай, газрын тосны Дэд сайдаар ажиллаж байсан. Миний хариуцдаг ажлуудын нэг нь роялтитай холбоотой бодлогын уялдааг хангах байлаа. Энэ чиглэлээр би их сонирхон судлах болж, олон оронд хэлэлцүүлэг хийж, таны дурдсан улс орнуудад очиж ажиллах боломж гарсан. Гол төлөв, Дэлхийн Банк, НҮБ, Олон улсын валютын сан зэрэгт ажилласаар ирлээ.

БУ: Юуны өмнө, та манай үзэгчдэд, ялангуяа уул уурхайн салбарын бус хүмүүст роялти гэж юу болохыг тайлбарлаад өгөөч.
ПГ: Роялти бол их энгийн ухагдахуун л даа. Аливаа ашигт малтмал бол ард түмний өмч. Уурхайн компаниуд энэ нөхөн сэргээгдэхгүй баялгийг авахдаа татвар төлөх ёстой. Ашигт малтмал гэдэг бол улсын нийт иргэний капитал хөрөнгө юм. Уурхайн компаниуд энэ баялгийг авахдаа эздэд нь зохих төлбөрийг нь өгөх учиртай. Тэгэхээр роялти гэдэг бол байгалийн баялаг худалдан авахдаа уурхайн компанийн төлдөг төлбөр юм.

БУ: Австрали, Монголын Эрдэс баялгийн хамтын ажиллагааны хөтөлбөр буюу АМЕП 2-ын хүрээнд Др.Гуж “дагалдах элемент”-эд АМНАТ ногдуулахтай холбоотой Монгол Улсын хууль, эрх зүйн зохицуулалтыг судалсан. Др. Гуж, та судалгааныхаа талаар бидэнд ярьж өгнө үү. 
ПГ: Дэлхий дээр олон төрлийн АМНАТ байдаг. Нэн түгээмэл нь “үнэд суурилсан АМНАТ.” Энэ төрлийг Монгол Улс хэрэгжүүлдэг. Ашигт малтмалын борлуулалтын үнэд үндэслэн АМНАТ тооцохыг “үнэд суурилсан” АМНАТ гэнэ. Энэ төрлийн АМНАТ дотроо дахиад задарна. Эхнийх нь борлуулалтын үнээс АМНАТ тооцох хэлбэр. Хоёрт, борлуулсан ашигт малтмалын хэмжээг нэгжийн үнээр нь үржүүлж, АМНАТ тооцдог. Монгол Улс энэ хоёр дох аргыг хэрэглэдэг. Монгол Улс борлуулсан биш тогтоосон үнэд суурилж, АМНАТ тооцдог гэсэн үг. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 47 дугаар зүйлд “борлуулалтын үнэ” гэсэн нэр томъёо бий. Энэ заалтыг хэрхэн ойлгохоос хамаараад, баяжмалд агуулагдах үндсэн болон дагалдах элемент бүрт татвар ногдуулдаг. Гэтэл, баяжмалд агуулагддаг зарим дагалдэх элемент нь “торгуулийн элемент” гэгддэг. Зарим уурхайн борлуулж буй баяжмалд хайлуулах, боловсруулах үйлдвэрийн үйл ажиллагааны зардлыг нэмэгдүүлдэг дагалдах элемент байдаг учир уул уурхайн компаниуд баяжмалаа хямдаар зарахад хүрдэг. Жишээлбэл, төмрийн хүдрийн баяжмалд хөнгөн цагаан бага хэмжээтэй байж гэж бодъё. Дагалдах элемент нь хөнгөн цагаан гэсэн үг. Хуулийн дагуу хөнгөн цагаан болон төмрийн хүдэр аль алинд нь АМНАТ ногдуулж байна. Гэтэл төмөр ялган авах, хайлуулах зууханд хөнгөн цагаан маш их асуудал үүсгэдэг. Хөнгөн цагаан агуулсан төмрийн хүдэр боловсруулсан үйлдвэр тоног төхөөрөмжөө гэмтээж, үйл ажиллагааны зардал нэмэгддэг. Тэгэхээр юу болдог вэ гэхээр Монгол талын борлуулагч торгууль хүлээхийн зэрэгцээ Засгийн газарт татвар төлж байдаг. Хөнгөн цагаан, энэ тохиолдолд дагалдах элемент. Хүхэрт хүртэл татвар ногдуулдаг. Хуулийг ингэж өрөөсгөлөөр тайлбарлаж, логик уялдаагүй хэрэгжүүлж болохгүй.

БУ:Та судалгаагаараа юу олж мэдэв? Дээрх асуудлыг шийдэхийн тулд Монгол Улсын Засгийн газар юу хийх хэрэгтэй гэж та зөвлөсөн бэ? 
ПГ: Хоёр чиглэлд хуваасан байгаа. Нэгд, мэдээж “торгуулийн элемент” гэгддэг дагалдах элементүүдэд АМНАТ ногдуулахгүй байх. Хоёрт, ямар төрлийн баяжмал дахь дагалдах элементэд татвар ногдуулах, хэрхэн тооцох нарийн заавар боловсруулах. Ялангуяа, баяжмал дахь дагалдах элемент, эсвэл баяжмал, бусад бүтээгдэхүүний үнэ бага байх юм бол одоогийнхоор татвар бодох, заавар журам мөрдөж ажиллах боломжгүй. Тиймээс бид юу хийсэн гэхээр өмнө дурдсан хоёр төрлийн ангиллын дагалдах элементүүдэд татвар ногдуулахгүй байх нь зөв гэж дүгнэсэн. Э нэ бодлогыг хэрэгжүүлэхэд туслах үүднээс ямар баяжмал дахь аль төрлийн дагалдах элементүүдэд роялти ногдуулахгүй байвал зохистой талаар жагсаалт гаргаж, тайландаа хавсаргасан. 
 
БУ: Та төмрийн хүдэр борлуулдаг уурхайн компанийн жишээ ярилаа. Энэ компани төмрийн хүдрийн баяжмалд агуулагдах хөнгөн цагаанд дагалдах элементийн татвар Монголд төлдөг. Гэхдээ энэ хөнгөн цагаан нь төмөр боловсруулах үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг гэмтээдэг тул худалдан авагч уурхайн компанийг торгодог юм байна. Энэ байдлаараа хуулиа хэрэглэсээр байвал ямар нөлөө Монгол Улсад байх вэ? Хөрөнгө оруулалт татахад хэр нөлөөлөх вэ? 
ПГ: Уурхайн компаниудын хувьд мэдээж бага ашигтай ажиллана. Ийм төрлийн татвар ногдуулдаггүй улсад үйл ажиллагаа явуулж буй ижил төстэй уурхайдаас өрсөлдөх чадвар нь сул байна. Би дэлхийн ихэнх улс орны АМНАТ-ын эрх зүйн зохицуулалтыг судалж үзсэн. Монгол Улс тэдгээр улстай харьцуулахад маш онцлогтой. Хуулиа ингэж ойлгож, хэрэгжүүлдэг учир гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт татах өрсөлдөх чадвараа сулруулж байна. Дагалдах элементүүдэд ногдуулдаг татвараас төсөвт төвлөрүүлдэг орлого бага. Харин баяжмал дахь ашигтай элементүүдийг шинжилж тогтоох үйл ажиллагаа, захиргааны зардал өндөр байдаг. 
Дагалдах элементэд ногдуулах татварыг байхгүй болгосноор захиргааны зардлаа хэмнэж, үйл ажиллагаагаа илүү ил тод, үр дүнтэй болгож чадна. Уурхайн компани ч, засгийн газар ч хууль хэрэгжүүлэхтэй холбоотой гаргадаг зардлуудаа хэмнэж чадна.
 
Нэг зүйлийг тодотгож хэлмээр байна. Эдийн засгийн үр ашигтай дагалдах элемент болох алт, мөнгө гэх мэт металд АМНАТ ногдуулах нь зөв. Алт, мөнгө зэрэг үнэт метал баяжмалд нь агуулагдаж байвал дийлэнх худалдан авагч уурхай компанид дагалдах элементийн төлбөр төлдөг. Тиймээс татвар ногдуулах нь зүйн хэрэг. Дагалдах элементүүдэд ногдуулах АМНАТ-ыг байхгүй болго гэдэг зөвлөмж зөвхөн эдийн засгийн үр ашиггүй металлуудад хамааралтай юм.
 
БУ: Та зардал, ашгийн харьцуулалт хийсэн. Эдгээр “торгуулийн” буюу эдийн засгийн үр ашиггүй дагалдах элементэд татвар ногдуулахаа боливол Монгол Улсад ямар ашигтай, ямар хор уршигтай вэ?
ПГ: Дагалдах элементэд татвар ногдуулахаа больсноор хэдий хэмжээний алдагдал хүлээх вэ гэдгийг багцаалахад амархан. Хоёр сая 600 мянган доллар байсан. Үүнийг дээрх татварыг тооцох, цуглуулахад гаргадаг захиргааны зардлаас орж ирэх хэмнэлттэй мөн харьцуулаад бодох хэрэгтэй болов уу. Хамгийн гол нь Монгол улс уурхайн компаниудад ээлтэй биш гэдэг ойлголтыг тодорхой хэмжээгээр засахад татварын бодлого нөлөөлнө. “Хөрөнгө оруулагчдад ээлтэй орон” гэдэг имиж бүрдүүлэхийн ашиг тусыг тоогоор илэрхийлэхэд бэрх ч Монголд маш ашигтай гэж бодож байна. Монгол Улс шиг геологи, хайгуулын өндөр боломжтой оронд энэ өөрчлөлтийг хийвэл геологи, хайгуулын ажил эрчээ авч, шинэ орд нээх зам суурийг тавина.

БУ: Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яаманд нэмж хэлэх зөвлөмж байна уу?
ПГ: Дагалдах элементэд ногдуулах татварын өөрчлөлтийг уурхайн компаниуд таатайгаар хүлээн авна гэж би бодож байна.  Тиймээс уурхайн компаниудыг хэлэлцээрийн ширээнд урьж, зөвлөлдөж, засгийн газар, татварын алба, уул уурхайн салбарынхны хооронд өргөн хүрээний зөвлөгөөн, хамтын ажиллагаа эхлүүлэх гайхалтай боломж гэж харж байна. Энэ асуудлыг илэн далангүй, нээлттэй ярилцаж байж л шийдэх боломжтой.
БУ: Др. Гуж, цаг заваа гарган, АМЕП 2 хөтөлбөрт ярилцлага өгсөнд баярлалаа. Танд сайн сайхныг хүсье..
ПГ: Маш их баярлалаа.  Баяртай.